In de 16de eeuw bereikte de kartografie in de Nederlanden een hoog niveau.

Niet in het minst was dat te danken aan de vorderingen die geboekt werden in de landmeetkunde. Aan het ontstaan van topografische kaarten gaan mondelinge informatie en geschreven bronnen vooraf. Toen Willem van Duivenvoorde en zijn vrouw, Heilwich van Vianen, in 1335 aan de inwoners van Vianen een aantal rechten verleenden, werd ook het grondgebied omschreven, waar het om ging. Van een tekening of kaart, waarop alles precies werd vastgelegd, wordt geen melding gemaakt. Het zal duidelijk zijn, dat het ontoereikend is om de grenzen van een bepaald gebied uitsluitend in woorden uit te drukken. Het leidt vroeg of laat tot diskussies. Vóór het midden van de 16de eeuw waren er in feite slechts twee soorten kaarten: de eenvoudige landmeterskaarten op papier of perkament, en de geschilderde kaarten op doek of paneel.

Gemma Phrysius de Principiis astronomiae

Titelpagina van Gemma Frisius' "De principïs  Astronomiae ..." Leuven-Antwerpen, 1530. (Foto: Bibliothèque national de France)

Vanaf het midden van de 16de eeuw kon niet langer meer volstaan worden met deze kaarten, waarvan het gebruik in hoofdzaak beperkt bleef tot juridische aangelegenheden over eigendomskwesties of tot waterschaps problemen. Voor de administratie van het grootgrondbezit werden aan landmeters opdrachten gegeven tot het opmeten en vastleggen van het onroerend goed. In vele gevallen werden deze kaarten ingebonden en vormden zo een "caertbouck". De uitgestrekte domeinen van de heren Van Brederode zullen beslist ook in dergelijke kaartboeken bijeen gebracht zijn. De kaarten, die toen noodzakelijk werden geacht voor de oorlogs handelingen, komen in het volgende artikel ter sprake. Dankzij de ontwikkeling van de driehoeksmeting waren de landmeters in de 16de eeuw in staat tot een steeds nauwkeuriger in kaart brengen van een bepaald gebied.

Een opmerkelijke figuur daarbij is Gemma Frisius. Deze Fries, die onder meer de leermeester van Mercator was, heette eigenlijk Jemme Reinerz, maar hij verlatijnste zijn naam, die dan in vertaling "Friese edelsteen" betekent. Frisius legde als eerste het principe van de driehoeksmeting vast in de verhandeling "Een boecxken see nut ende profijtelijk allen geographiens leerende hoemen eenighe plaetsen beschrijven ende het verschil oft distantie derselver meten sal welck tevoren noyt ghesien en is gheweest". De inhoud verscheen voor het eerst - als Latijnse Appendix - in Frisius' boek "Cosmographicus liber Petri Apiani", uitgegeven te Antwerpen in 1533.

Gemma Frisius - geboren te Dokkum en later hoogleraar te Leuven - beschreef weliswaar als eerste het principe van de driehoeksmeting, maar Snellius - hij heette eigenlijk Willebrord Snell van Royen - was de eerste die de driehoeksmeting toepaste. De verbeterde methode van driehoeksmeting, zoals Snellius deze toepaste, vond eerder ingang in het buitenland dan in de Nederlanden. Met name was dat het geval in Frankrijk. Dat had tot gevolg dat de omtrek van Frankrijk herzien moest worden. Toen Lodewijk XIV vernam dat zijn land kleiner was dan men steeds gedacht had, reageerde hij verrast dat hij door de kartografen meer land was verloren dan door welke oorlog dan ook! De uitvinding en de snelle verbreiding van de driehoeksmeting in de 16de eeuw maakten het mogelijk om meetkundig juiste kaarten te maken. Die methode is zelfs tot op heden in gebruik gebleven.

hand en voetmaten

Hand- en voetmaten. Houtsnede uit Gemma Frisius' "Een boeexken seer nut ende profijtelijk allen geographiens ...", opgenomen in "Cosmographicus liber Petri Aplani", Antwerpen 1545. Brussel, Koninklijke Bibliotheek. (Foto: Brussel, Koninklijke Bibliotheek)


Dit artikel is overgenomen uit het tijdschrift nr 3/4, 9de jaargang 1984, 'Eeuwenoude kaarten en plattegronden van Vianen en de Vijfherenlanden'. Auteurs: J.A.L. de Meyere en J.M.M. Ruijter. Het volgende artikel is: Van Deventer en sGrooten. Voor het overzicht van alle artikelen zie: 'Kaarten en plattegronden van Vianen en de Vijfheerenlanden’.

 

We use cookies

Wij gebruiken cookies op onze web site. Sommigen zijn essentieel voor het correct functioneren van de site, terwijl anderen ons helpen om de site en gebruikerservaring te verbeteren (tracking cookies). U kan zelf kiezen of u deze cookies wil toestaan of niet. Let op dat als u onze cookies weigert mogelijk niet alle functies van de site beschikbaar zijn.